HƯƠNG NGHIÊM TRÍ NHÀN

(724-814)

Sư quê ở Thanh Châu, chán tục xuất gia, đi tham vấn các nơi. Khi ở chỗ Tổ Bá Trượng, Sư tánh thức minh mẫn, tham thiền chẳng ngộ. Đến Tổ Bá Trượng tịch, Sư theo tham học với Qui Sơn Linh Hựu.

Một hôm Qui Sơn bảo:

- Ta nghe ngươi ở chỗ Tiên sư Bá Trượng hỏi một đáp mười, hỏi mười đáp trăm, đó là ngươi thông minh lanh lợi, ý hiểu thức tưởng là cội gốc sanh tử. Giờ đây thử nói một câu khi cha mẹ chưa sanh xem?

Sư bị một câu hỏi này mờ mịt không đáp được. Trở về liêu, Sư soạn hết sách vở đã học qua, tìm một câu đáp trọn không thể có. Sư than:

?Bánh vẽ chẳng no bụng đói.? Đến cầu xin Qui Sơn nói phá. Qui Sơn bảo:

- Nếu ta nói cho ngươi, về sau ngươi sẽ chửi ta; ta nói là việc của ta đâu can hệ gì đến ngươi?

Sư bèn đem những sách vở đã thu thập được đồng thời đốt hết. Sư nói:

Đời này chẳng học Phật pháp nữa, chỉ làm Tăng thường làm việc cơm cháo, khỏi nhọc tâm thần.? Sư khóc từ giã Qui Sơn ra đi.

*

Thẳng đến Nam Dương chỗ di tích Quốc sư Huệ Trung. Sư trụ tại đây. Một hôm nhân cuốc cỏ trên núi, lượm hòn gạch ném trúng cây tre vang tiếng, Sư chợt tỉnh ngộ phá lên cười. Sư trở về tắm gội thắp hương nhắm hướng Qui Sơn đảnh lễ, ca tụng rằng: Hòa thượng từ bi ơn như cha mẹ, khi trước nếu vì con nói rồi thì làm gì có ngày nay.? Sư làm bài tụng:

            Nhất kích vong sở tri         

            Cách bất giả tu trì.

            Động dung dương cổ lộ

            Bất đọa thiểu (tiểu) nhiên ki (cơ).

            Xứ xứ vô tung tích

            Thanh sắc ngoại oai nghi. 

            Chư nhân đạt đạo giả

            Hàm ngôn thượng thượng ki (cơ).           

            (Một tiếng quên sở tri

            Chẳng cần phải tu trì.

            Đổi sắc bày đường xưa

            Chẳng rơi cơ lặng yên.

            Nơi nơi không dấu vết

            Oai nghi ngoài sắc thanh.

            Những người bậc đạt đạo

            Đều gọi thượng thượng cơ.)

*

Qui Sơn nghe được, nói với Ngưỡng Sơn: Kẻ này đã triệt ngộ.? Ngưỡng Sơn thưa: Đây là máy tâm ý thức trước thuật được, đợi con đến nơi khám phá mới chắc.?

Ngưỡng Sơn đến thăm Sư, bảo:

- Hòa thượng khen ngợi Sư đệ đã phát minh đại sự, thử nói tôi nghe?

Sư đọc bài tụng trước cho Ngưỡng Sơn nghe. Ngưỡng Sơn bảo:

- Đó là do trước kia học tập ghi nhớ mà thành, nếu thật chánh ngộ hãy làm bài tụng khác.

Sư nói tụng:

            Khứ niên bần vị thị bần    

            Kim niên bần thủy thị bần

            Khứ niên bần du hữu trác chùy chi địa

            Kim niên bần chùy dã vô.

            (Năm xưa nghèo chưa thật nghèo

            Năm nay nghèo mới thật nghèo

            Năm xưa nghèo vẫn còn có đất cắm dùi

            Năm nay nghèo dùi cũng không.)

Ngưỡng Sơn bảo:- Sư đệ ngộ Như Lai thiền mà chưa ngộ Tổ sư thiền.

Sư lại nói bài tụng:

            Ngã hữu nhất ki (cơ)           Ta có một ki (cơ)

            Thuấn mục thị y                   Chớp mắt chỉ y

            Nhược nhân bất hội             Nếu người chẳng hội

            Biệt hoán Sa-di                    Riêng gọi Sa-di.

Ngưỡng Sơn gật đầu và về thưa lại Qui Sơn:

- Đáng mừng! Sư đệ Trí Nhàn đã ngộ Tổ sư thiền.

*

Sau, Sư về trụ tại Hương Nghiêm, Tăng chúng nghe danh kéo nhau đến tham vấn.

Sư thượng đường:

- Đạo do ngộ mà đạt, chẳng tại ngữ ngôn, huống là thấy miên mật rỡ rỡ chưa từng cách rời, chẳng nhọc tâm ý. Tạm nhờ hồi quang phản chiếu, hằng ngày công dụng trọn vẹn, kẻ mê thì tự trái.

*

Tăng hỏi:

- Khi chẳng mộ chư thánh, chẳng trọng tánh linh mình thì thế nào?

Sư đáp:- Muôn cơ thôi bỏ, ngàn thánh chẳng đeo.

Khi ấy có Sơ Sơn ở trong chúng phát tiếng ụa, hỏi:

- Ấy là tiếng gì?

Sư hỏi:- Ai đó?

Chúng thưa:- Sư thúc.

Sư hỏi:- Chẳng bằng lòng Lão tăng sao?

Sơ Sơn bước ra nói:- Phải.

Sư hỏi:- Ngươi nói được chăng?

Sơ Sơn nói:- Nói được.

- Ngươi thử nói xem.

- Nếu bảo tôi nói cần phải đáp lại lễ thầy trò mới được.

Sư liền bước xuống tòa lễ bái, hỏi lại câu trước.

Sơ Sơn nói:

- Sao chẳng nói, khẳng (nhận) trọng chẳng được toàn.

Sư bảo:

- Ngươi nói thế ấy, ba mươi năm tiêu ngược, dù ở núi không có củi đốt, ở gần nước không có nước uống. Rõ ràng nhớ lấy!

(Sau Sơ Sơn bị bệnh mửa hai mươi bảy năm mới bớt, còn ba năm sau mỗi khi ăn xong cũng lấy tay móc cho mửa ra. Đúng như lời Hương Nghiêm thọ ký.)

Tăng hỏi: Thế nào là đạo ? Sư đáp: Rồng ngâm trong cây khô. - Con chẳng hội.? Sư bảo: Tròng con mắt trong đầu lâu.? Hỏi: Ly tứ cú tuyệt bách phi, thỉnh Hòa thượng nói. Sư đáp: Trước thợ săn chẳng được nói giới của Bổn sư.?

*

Sư bảo chúng:

Ví như người leo lên cây cao, dưới là vực thẳm ngàn thước. Người ấy miệng ngậm cành cây, chân không đạp chỗ nào, tay không bám vào đâu. Chợt có người đến hỏi ?ý Tổ sư từ Ấn Độ sang?. Nếu mở miệng đáp thì mất mạng nát thân, bằng chẳng đáp thì phụ lòng người hỏi. Chính khi ấy phải làm sao?

Khi ấy có Thượng tọa Chiêu bước ra thưa:

- Chẳng hỏi khi đã leo lên cây, lúc chưa leo lên cây thì thế nào?

Sư cười rồi thôi.

*

Có vị Tăng từ Qui Sơn đến, Sư hỏi: ?Những ngày gần đây Hòa thượng có dạy những câu gì?? Tăng thưa: ?Có người hỏi thế nào là ý Tổ sư từ Ấn Độ sang, Hòa thượng liền dựng đứng phất tử.? Sư hỏi tiếp: ?Trong ấy huynh đệ hiểu ý Hòa thượng thế nào?? Tăng thưa: ?Trong ấy bàn với nhau rằng ?chính nơi sắc mà rõ được tâm, gá nơi vật mà hiển được lý?.? Sư bảo: ?Hội thì liền hội, chẳng hội mắc kẹt nơi ấy chết gấp.? Tăng lại hỏi Sư: ?Ý Thầy thế nào?? Sư liền giở phất tử lên.

Sư có làm bài kệ:

            Tử thốt mẫu trác                  Con kêu mẹ mổ

            Tử giác mẫu xác                  Con biết mẹ vỏ

            Tử mẫu câu vong                 Con mẹ đều quên

            Ứng duyên bất thát             Hợp duyên chẳng lố.

Sư tùy cơ dạy chúng những lời đơn giản, và có làm trên hai trăm bài tụng đối cơ ứng dụng không theo qui luật, các nơi truyền bá rất thạnh.